Bijlen
Door Saskia Roselaar

Inhoud:
De vorm van de strijdbijl • Bijlen in de latere Middeleeuwen • Het gebruik van de strijdbijl • Afbeeldingen • Advies voor Noorderwind • Bronnen

De vorm van de strijdbijl

Er zijn verschillende soorten bijlen. De meeste soorten waren afgeleid van de Dane axe, die oorspronkelijk door de Vikingen gebruikt werd, maar zich later over heel Europa verspreidde.

Vanaf de Vikingperiode werd de bijl vaak gebruikt in de strijd. De typische Dane axe, had meestal een houten steel van vier of vijf voet lang (1.20 tot 1.50 meter). Van welk soort hout deze stelen gemaakt waren is helaas moeilijk aan te tonen door gebrek aan bronnen. De ijzeren bijlkop werd hieraan vastgemaakt door een socket-constructie: je kon de bijlkop dus recht op de steel steken.

Er was een grote variatie aan vormen voor de bijlkop: de meest bekende was een symmetrische halve-maanvorm, maar vaak had de kop een ‘baard’vorm, waarbij de onderste punt langer was dan de bovenste. Soms waren er twee even lange punten, maar had het blad als geheel geen halve-maanvorm. Vanaf het jaar 1000 verschenen er ook bijlen met brede bladen (broad axes), die overal even breed waren. De Noorse historicus Jan Petersen heeft een uitgebreide studie gemaakt van de verschillende vormen van bijlkoppen die in Noorwegen voorkwamen; vaak zal je dus verwijzingen vinden zoals ‘Petersen type F’ e.d. Bijlen met dubbele koppen kwamen pas vanaf de late Middeleeuwen voor, vooral bij pollaxes.

De kop was van ijzer, maar was soms versterkt een extra stalen rand, die aan het blad vast was gesmeed (een langet). Vaak waren de stelen met ijzer beschermd. De rand was in de vroeger Vikingperiode zo’n 7 tot 15 cm lang; later ontwikkelde zich dit tot ongeveer een voet (30 cm) lang, maar ze konden ook wel 45 cm meten. Vaak was de kop versierd met ingewikkelde patronen van edelmetaal die in het blad waren ingelegd. Het gewicht van een blad varieerde van een halve tot drie kilo. Door het gewicht van de steel en bijlkop werd een dergelijke bijl met twee handen gebruikt. Tegen een gewapende ridder te paard kon een flinke klap met een bijl zeer effectief zijn. Zulke bijlen werden onder andere gebruikt door de Engelsen bij de Slag bij Hastings, en door de Varangiërs, de lijfwachten van de Byzantijnse keizer, die van Viking-afkomst waren. Zij waren zelfs in het Grieks bekend als de pelekophoroi oftewel bijldragers.

Kortere handbijlen, die makkelijker te hanteren waren vanaf een paard, werden ook gebruikt. Zij waren vooral populair bij de Byzantijnen en de Moslims, maar ook in de Europese legers werden zulke korte bijlen gebruikt. In de Vikingperiode werden korte bijlen bijvoorbeeld gebruikt in combinatie met een schild, waarbij een korte bijl handiger te gebruiken was. Zulke bijlen konden ook worden geworpen. Opvallend hebben de bijlen in de Maciejowski Bijbel, onze belangrijkste bron voor de dertiende eeuw, een steellengte van ongeveer 60 tot 80 centimeter, dus tussen kort en lang in. De bladen van de strijdbijlen in de Maciejowski Bijbel hebben wel de typische vorm van de Dane axe, maar bijlen die voor andere doelen gebruikt worden hebben vaak meer driehoekige bladen.

Bijlen in de latere Middeleeuwen

In de twaalfde eeuw raakte het gebruik van de Dane axe wijd verspreid in heel Europa. Ze werden nu vaak gebruikt als stafwapen voor infanterie, met een steeds langere steel (tot 2 meter). In de dertiende en veertiende eeuw veranderde de vorm van het blad: vaak werd dit langer, of had het blad een steeds grotere kromming. Op die manier ontwikkelden zich langzaam aan vele soorten paalwapens, zoals de bardiche en de hellebaard, en uiteindelijk de pollaxe. Anderzijds werden vanaf de dertiende eeuw worden de bijlkoppen ook vaak lichter en kleiner, zodat zich een scheiding voordeed tussen paalwapens en handbijlen.

In de latere Middeleeuwen werden bijlen nog steeds wel gebruikt, maar als vooral als wapens van het gewone volk (zie hiervoor het artikel over boerenwapens). De Ieren en Schotten gebruikten ze nog tot in de zestiende eeuw, maar dat werd door de Engelsen als primitief beschouwd.

Het gebruik van de strijdbijl

Een zwaard was handiger in het gebruik dan een bijl, omdat er flink wat ruimte nodig is om een bijl rond te zwaaien en daardoor de slag genoeg kracht mee te geven. Een zwaard kan men ook met klein bewegingen al een effectieve snede of steek geven. Een flinke klap met een bijl kon echter enorme schade aanrichten, veel meer dan een zwaard; met een goede bijlslag kon men zelfs een tegenstander die plaatstaal droeg veel schade bezorgen.

Enkele beroemde gebruikers van de bijl waren koning Stephen van Engeland, die in 1141 tijdens de slag van Lincoln de bijl van een boer greep nadat zijn zwaard brak. Dit toont al aan dat de bijl vaker door de armere groepen in de samenleving gebruikt werd. Overigens brak deze bijl ook, waarna Stephen uiteindelijk de slag verloor. Philip IV van Frankrijk greep ook een bijl van een ander toen hij geen zwaard meer had, tijdens de Slag van Mons-en-Pévèle in 1304. Blijkbaar was het niet normaal voor ridders om een bijl te gebruiken, en wanneer dit gebeurde werd het speciaal in de bronnen genoemd.

Richard Leeuwenhart gebruikte ook een bijl, specifiek beschreven als een Dane Axe, bij het ontzet van Jaffa in 1192. Geoffrey de Lusignan was een andere kruisvaarder die bekend was om het gebruik van de bijl; volgens het Itinerarium peregrinorum et gesta Regis Ricardi (Reisverslag van de pelgrims en daden van koning Richard, gedateerd ca. 1220) gebruikte Lusignan de bijl effectief tijdens het beleg van Acre in 1189: ‘Godfrey of Lusignan, a man of the most approved valour, opposed them, and drove them back from the barricades, which they had already seized upon, above our men; and he slew ten of them with an axe he carried in his hand, in a most glorious manner.’ Het gebruik van de bijl wordt hier blijkbaar niet als oneervol gezien; het was geen wapen dat alleen door boeren werd gebruikt.

Bij de Slag van Bannockburn in 1314 doodde de Schotse leider Robert the Bruce de Engelse ridder Sir Henry de Bohun met één slag van zijn bijl; volgens de dichter John Barbour (1320 – 1395), kliefde hij Bohuns helm en schedel en brak de steel van de bijl af door de kracht van de slag:

Schyr Hanry myssit the noble king
And he that in his sterapys stud
With the ax that wes hard and gud
With sua gret mayne raucht him a dynt
That nother hat na helm mycht stynt
The hevy dusche that he him gave
That ner the heid till the harnys clave.
The hand-ax schaft fruschit in twa,
And he doune to the erd gan ga
All flatlynys for him faillyt mycht.

Le Brus, boek 12, regel 50-59.

Voor latere vermeldingen is het niet altijd zeker of men een Dane axe bedoelt of een ander soort bijl, die al lijkt op een pollaxe. Dit geldt bijvoorbeeld voor koning Jean II van Frankrijk in de Slag bij Poitiers in 1356, en de Bretonse aanvoerder Bertrand du Guesclin (c. 1320-1380). Wel wordt genoemd dat Guesclin ook (kleine) werpbijlen gebruikte bij de belegering van een stad.

De bijl kon dus tijdens de Middeleeuwen verschillende vormen hebben, afhankelijk van het doel – van kleine werpbijlen en werktuigen voor allerlei beroepen tot Dane axes en andere vervaarlijke strijdwapens.

Advies voor Noorderwind

Het gebruik van de bijl, en dan met name een Dane Axe met een schacht van ongeveer 60-80 cm, is gedocumenteerd voor onze periode en mag je dus aanschaffen. Of je deze ook kan gebruiken in een gevecht hangt natuurlijk af van de veiligheid en/of de wensen van het Productieteam. Bij het uitbeelden van een ambacht zijn ook verschillende soorten bijlen toegestaan (zie de artikelen over Gereedschappen en Boerenwapens).

Afbeeldingen

- Bijl als werktuig in de Maciejowski bijbel
- Nog een bijl als werktuig in de Maciejowski bijbel

- Een lange bijl in de Maciejowski bijbel
- Bijl doorklieft helm

Bronnen

• Bradbury, J. The Routledge companion to Medieval warfare. Londen: Routledge (2004).
• DeVries, K. & R.D. Smith. Medieval weapons: an illustrated history of their impact. Santa Barbara: ABC-CLIO (2007).
• Oakeshott, E. European weapons and armour. Lutterworth Press (1980).
• Raynaud, C. La hache de guerre dans les illuminateurs de l’espace française du XIII au XVe siècle. Pdf, gratis te downloaden.
• Raynaud, C. ‘À la hache!’ Histoire et symbolique de la hache dans la France médiévale (XIIIe-XVe siècle). Parijs: Le Léopard d'or, 2002.

• http://axesandotherss.blogspot.nl/2012/07/jpetersen-typology-of-norvegian.html (zeer gedetailleerde bespreking van de verschillende typen van Petersen).
• http://www.medievalmiddleages.com/weapons/battle-axe.html
• http://deadliestfiction.wikia.com/wiki/Viking_Axe
• http://www.bladesmithsforum.com/index.php?showtopic=20138
• http://members.ozemail.com.au/~chrisandpeter/ivory/ivory.html
• http://www.hurstwic.org/history/articles/manufacturing/text/viking_axe.htm
• http://www.hurstwic.org/history/articles/manufacturing/text/viking_woodworking_riving.htm(het maken van een steel voor een bijl).
• https://www.yumpu.com/nl/document/view/3514078/het-bijlen-boek-gransfors-bruk(alles over moderne bijlen en het gebruik daarvan.)