Inloggen

Angst in middeleeuws geloof en maatschappij

Moderators: Administrators Lezers: Gasten

Nieuw topic Antwoorden
 


Angst in middeleeuws geloof en maatschappij
door Donald de Groot

Dat de wrake Gods zich niet alleen in dit leven voltrekt, maar zeker ook in het hiernamaals, was in de middeleeuwen een belangrijk element van het geloof en het dagelijks leven. Pest, natuurrampen en tegenslagen werden door de middeleeuwse mens als een oordeel van God tijdens hun leven gezien. Zeker onvermijdelijk was het laatste oordeel. Ga je na je dood naar het paradijs of naar de hel? Voor die afweging kwam iedere mens onvoorwaardelijk voor God te staan.

_________________________________________________________________________________

De portalen van vele middeleeuwse kerken moesten de middeleeuwse mens herinneren aan de wraak die hen te wachten staat na de dood. Daar waren prachtige beeldhouwwerken van het laatste oordeel, de weging van mensen op goed en kwaad. Daar wordt bepaald of je eeuwige gelukzaligheid in de nabijheid van God mag ervaren of eeuwigdurende foltering in de hel. De angst voor de hel, bij het laatste oordeel of na je dood, zat er bij de middeleeuwer goed in. Waar kwam die angst vandaan?


De hel
De hel is, volgens een encyclopedie uit de dertiende eeuw, een plaats midden in de aarde, vol van vuur en brandende zwavel. Het stinkt daar. De lucht is niet in te ademen. Het is daar vol vuil en er zijn de allerergste beproevingen. Het is er afschuwelijk en onbeschrijflijk heet. Het is een plaats waar je wordt gestoken met met pinnen en pieken en je wordt gebeten door duivels en ze schroeien brandmerken in het naakte vlees.

Deze beschrijving volgt onder andere het toen algemeen erkende Ptolemeïsche stelsel: de aarde is het middelpunt van het heelal en de hel is het centrum van de aarde. In dat centrum van de aarde bevindt zich de duivel. Dit is in de dertiende eeuw verder uitgewerkt door de Franciscaan Umbertino di Casale en zeer beeldend beschreven in de Divina Commedia van Dante (begin veertiende eeuw).

De hel is ontstaan door de val van Lucifer. Lucifer was een opstandige engel die zich verzette tegen het voornemen van God om de ziel van de mens in het paradijs op te nemen. Hij en zijn volgelingen werden door de aartsengel Michaël uit de hemel gestoten. Zij raakten al hun goedheid en schoonheid kwijt en Lucifer werd de duivel. In de hel moet de ziel van de mens zijn straf voor de door hem begane zonden ondergaan. Deze straf is eindeloos. Dit is zelfs in een dogma uit 543 vastgelegd.

Niet iedereen ging naar de hel. De meeste mensen die geen heilige waren of evenmin verdoemd gingen eerst naar het vagevuur. Zielen moesten daar hun straf ondergaan voor hun zonden, totdat die de vrijheid kregen de hemel binnen te gaan. Dat was een periode van loutering. Men geloofde in de middeleeuwen dat één van de vreugden der gelukzaligen in de hemel zou bestaan uit het aanschouwen van de folteringen der verdoemden in de hel.


De duivel belaagt de mens
De belangrijkste taak van de duivel is de mens tot het kwaad te verleiden. Hoe vromer de mens is, hoe meer de duivel zijn best doet hem in het verderf te storten. In de middeleeuwen was de duivel alom aanwezig. De middeleeuwse mens zag dan ook overal boze geesten en duivels. Deze boze geesten en duivels hadden wel geliefkoosde plaatsen waar zij bij voorkeur rondspookten. Bijvoorbeeld in latuw: sla. Ongewassen sla kon betekenen dat je een duivel in je lijf kreeg. Het liefst waren duivels rond een sterfbed, bij voorkeur van een rijke man die zich nog vastklampt aan zijn geldzakken. Ook heiligen werden frequent en vaak massaal door duivels belaagd. Dat was pas een uitdaging!

De duivel belaagde de mens, specifiek de man, ook door middel van de vrouw. Volgens een traktaat uit 1195 van Paus Innocentius III was de vrouw het instrument waardoor de duivel in het hart van de mannen doordringt. Hij zag de vrouw 'gevormd uit zeer vuil zaad, ontvangen in een jeukte des vlezes.'

Wat te doen tegen de duivel?
De enige manier voor de middeleeuwse mens om aan de duivel en zijn heksenketel te ontkomen was boete te doen voor zijn zonden zolang hij nog op aarde was. Je kon bijvoorbeeld gedurende lange tijd een haren hemd dragen of tweeduizend weesgegroetjes opzeggen. Een aangenamer optie was op bedevaart te gaan. Dit was een ernstige zaak. De boeteling ging van heilige plaats naar heilige plaats. De middeleeuwer zag het echter ook als een prettig uitstapje. De deelname aan een kruistocht gold ook als een middel om je zonden af te wassen en een eeuwigdurend verblijf met folteringen in de hel te vermijden.

Maar er was meer om je zonden af te wassen en gered te worden van het hellevuur. In de volgende Boreas worden de bedevaart naar heilige plaatsen belicht met heilige relikwieën, de aflaten van de kerk en het gebed voor zielenheil. De angst voor de duivel bracht ook angst voor gevolgen in de maatschappij.

_________________________________________________________________________________


De angst voor de eeuwige verdoemenis zat er bij de middeleeuwer goed in. Kerken en kathedralen werden door de middeleeuwers beschouwd als een uiting van geloof, rustgevend en vertrouwenwekkend oprijzend boven een wereld van bijgeloof en wreedheid. Dagelijks werden zij in en buiten die kerken en kathedralen geconfronteerd met de straffen na hun dood voor hun zonden. Elke mens moet na zijn dood boeten voor zijn zonden of deze nu klein of groot zijn. Hoe groter de zonde, hoe zwaarder de straf die hij krijgt. Wilde de middeleeuwer aan het vagevuur of de hel ontkomen, dan moest hij tijdens zijn leven op aarde boete doen, zijn zonden afwassen.


De kerk biedt verlossing!
Boete doen werd een algemeen aanvaard gebruik van de middeleeuwer en de kerk bood daar verschillende mogelijkheden voor. Je kon vrijwillig boete doen voor je zonden of je moest in opdracht van de kerk, als straf, boete doen. De Wees-Gegroetjes en de Rozenkrans bidden zijn bekende boetedoeningen voor opgebiechte zonden. Dit was meestal een straf voor kleine 'vergrijpen'. Om van de schuld van ernstiger zonden verlost te worden moest de middeleeuwer meer doen, echt boete doen.


De schuld moet betaald
Hoe dan ook, de schuld voor de begane zonden aan God moest betaald worden. Kwijtschelding of vermindering van straf voor de zonden of van de straffen in het vagevuur, kon de middeleeuwer verdienen door goede werken uit te voeren tijdens zijn leven. De kerk had hiervoor de aflaat in het leven geroepen, want alleen de kerk en haar vertegenwoordigers konden de absolutie geven, de zonden vergeven. In eerste instantie kon een aflaat worden verdiend door vrome werken te doen, zoals op bedevaart gaan of deel te nemen aan een kruistocht. Later in de middeleeuwen konden aflaten tegen betaling van grote bedragen van de kerk worden gekocht. Bidden voor de vergeving van de begane zonden hielp ook. Dit kon tijdens het leven, maar ook na de dood van de middeleeuwer. Wanneer familie en vrienden voor je zielenheil baden, dan kon je verblijf in het vagevuur worden verminderd en kon je ziel sneller de vrijheid verwerven om de hemelpoort binnen te gaan. Het bidden voor je zielenheil door geestelijken geschiedde meestal tegen betaling of schenkingen aan de kerk of het klooster. Menig rijke middeleeuwer heeft grote bedragen of bezittingen aan de kerk geschonken, ter vergeving van zijn zonden.


Als pelgrim op bedevaart
Indien je minder te besteden had of je had vele of grote zonden, dan kon je als middeleeuwer op bedevaart. Door te voet naar één of meerdere heilige plaatsen te gaan, hoopte de middeleeuwer dat een vermindering of kwijtschelding van hun straf voor de door hen of een familielid begane zonden zou plaatsvinden. Onderweg konden ze tot bezinning en innerlijke rust komen en over God en het leven nadenken. Er waren trouwens toen ook al bedevaartgangers die de tocht ondernamen om de ervaring van de tocht en het 'toeristisch' bezoeken van heilige plaatsen. De bedevaart werd op een gegeven moment door de kerk en de burgerlijke rechters ook als straf opgelegd. De bedevaart kon de mens veranderen en hem weer op het rechte pad brengen, of de veroordeelde kwam op de reis om het leven door ziekte of geweld. Een indrukwekkende bedevaart in de middeleeuwen was de kruistocht. Deelname aan een kruistocht leverde vergeving van alle zonden op. Koningen, ridders, soldaten, boeren en burgers namen het kruis aan en trokken naar Israël om de heidense moslims te bestrijden en de heilige bijbelse plaatsen voor het christendom zeker te stellen.


Heiligen, heilige plaatsen en relikwieën
In de middeleeuwen geloofde men stellig dat heiligen voor hen een goed woordje konden doen bij God. Men bezocht de plaatsen waar heiligen waren geweest en goede werken hadden verricht of waar zij na hun dood aan gelovigen waren verschenen. Op veel van die plaatsen had men kerken, kathedralen of kloosters met de resten van heiligen of voorwerpen die aan de heilige hadden toebehoord, zoals bijvoorbeeld verscheidene beenderen, hun hele skelet of hun gewaad. Voor de relikwieën werden prachtige reliekhouders gemaakt om het voorwerp waardig aan de gelovigen te kunnen tonen. Door aanbidding van het relikwie hoopte men dat de heilige een goed woordje voor de middeleeuwer zou doen in de hemel en hem zou redden van het vagevuur of van de eeuwige verdoemenis in de hel.


Middeleeuwse relieken en commercie
Relikwieën hadden in de middeleeuwen ook een commerciële waarde. De bezoeken van de pelgrims aan de heilige plaatsen zorgden voor goede zaken voor de kerk en de stad. Om de inkomsten voor de kerk en de stad zeker te stellen wilde elke kerk, kathedraal of klooster een relikwie hebben van een bekende heilige en zo pelgrims aantrekken.
Wanneer er geen relikwie voorhanden was, ging men die desnoods stelen. Naar de normen van de middeleeuwer was dit geen grote schande. Een bekend voorbeeld hiervan is St. Elizabeth van Hongarije. Op haar praalbed sneed men meteen na haar dood in 1231 haar haren, haar nagels en zelfs haar tepels af! Elk stukje van St. Elizabeth van Hongarije zou gelovigen in de verscheidene kerken in de omgeving bezieling schenken en misschien zelfs redding van het hellevuur. In de middeleeuwen waren er veel dezelfde relikwieën van dezelfde persoon. Zo had men zoveel splinters van het heilige kruis van Christus dat men genoeg had om de ark van Noach te bouwen en waren er van Christus wel vijftien voorhuiden. Van sommige heiligen had men zoveel vingerkootjes, dat de heilige wel tien of meer handen moet hebben gehad. Ieder bezwoer dat het relikwie dat zij hadden het enige echte was en ze hadden officiële documenten om dit te bewijzen.


Loutering verworven, maar de angst blijft
De pelgrims in de middeleeuwen waren op reis gegaan om vergeving van de zonden of vermindering van de straf na hun dood te bewerken en hadden een vast geloof in de werking van relikwieën, de voorspraak van heiligen en de kerk die hen verlossing bood. Zij zouden gelouterd thuis komen. De angst voor de duivel verdween door de bedevaarten echter niet. Naarmate de middeleeuwen voortschreden nam de obsessie voor de duivel in kracht toe. Na de dertiende eeuw kwam er meer bijgeloof en hysterie en nam de angst voor de duivel, de angst voor de gevolgen in de maatschappij toe. Een vertoning van het werk van de duivel dat je op aarde kon waarnemen was hekserij en vanaf de dertiende eeuw nam de hysterie hierover ook toe. De middeleeuwer richtte zich steeds meer tot Maria voor bescherming tegen de duivel en zijn werken. Naarmate de glans van Maria in haar verering gedurende de middeleeuwen toenam, werd de duivel steeds monsterlijke en zwarter in de gedachten en afbeldingen van de middeleeuwer. De angst voor de duivel zou nog eeuwen blijven rondwaren.



Bronvermelding:
- Rooijakkers, Gerard e.a. Duivelsbeelden. Baarn: AMBO, 1994.
- Waterink, Prof. Dr. J. e.a. Cultuurgeschiedenis van het christendom, tweede deel. Amsterdam: Elsevier, 1949.
- Ickert, Klaus & Ursula Schick. Het Geheim van de Roos Ontraadseld. Amsterdam: Bert Bakker, 1987.
- Gasgoine, Bamber. De Christians. Amsterdam: Elsevier, 1977.
- Boheemen, Peter van & Paul Dirkse. Duivels en demonen. Utrecht: Museum het Catharijneconvent, 1994.
_________________________________________________________________________________

  Willeke Laatst gewijzigd: Za, 4 maa '17, 14:28
 
Nieuw topic Antwoorden
 
Bataille 2021